«Η Βιβλιοθήκη της Ουτοπίας»

«Το φιλόδοξο πρόγραμμα ψηφιοποίησης βιβλίων της Google κλονίζεται στα δικαστήρια. Τώρα, ένας όμιλος υπό το Πανεπιστήμιο Harvard δρομολογεί της δικές του προσπάθειες να διαθέσει τη λογοτεχνική κληρονομιά online. Θα μπορέσει η Ivy League (αθλητικό συνέδριο 8 κορυφαίων Αμερικανικών πανεπιστημίων) να πετύχει εκεί όπου απέτυχε η Silicon Valley (υπονοείται η Google, καθώς η έδρα της βρίσκεται στη Silicon Valley, το νότιο τμήμα της παράκτιας περιοχής του San Francisco);

Το 1938, στο βιβλίο του World Brain, ο H. G. Wells, είχε φανταστεί μια εποχή – όχι πολύ μακρινή κατά τη γνώμη του – όπου κάθε άτομο θα είχε εύκολη «πρόσβαση σε κάθε σκέψη ή γνώση» (“all that is thought or known”).

Η δεκαετία του 1930 ήταν μια εποχή ταχείας προόδου στη μικροφωτογραφία, και ο Wells υπέθεσε πως η τεχνολογία του μικροφίλμ θα ήταν αυτή που θα έκανε παγκοσμίως διαθέσιμη την ανθρώπινη γνώση. «Η στιγμή είναι κοντά», έγραψε, «όταν κάθε φοιτητής, σε οποιοδήποτε μέρος του κόσμου, θα είναι σε θέση να καθίσει μαζί με τη συσκευή προβολής του, στο γραφείο του, με την άνεσή του θα εξετάζει το ακριβές αντίγραφο οποιουδήποτε βιβλίου, οποιουδήποτε τεκμηρίου. "

Η αισιοδοξία του Wells ήταν άστοχη. Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος, έβαλε τα ιδεαλιστικά εγχειρήματα σε αναμονή, και μετά την αποκατάσταση της ειρήνης, οι τεχνικοί περιορισμοί του έκανε το σχέδιό του ανεφάρμοστο. Αν και το μικροφίλμ παραμένει σημαντικό μέσο για την αποθήκευση και διατήρηση τεκμηρίων, αποδείχθηκε δυσκίνητο, εύθραυστο και πολύ ακριβό ώστε να αποτελέσει τη βάση ενός συστήματος ευρείας διάδοσης της γνώσης. Η ιδέα του Wells, όμως, είναι ακόμα ζωντανή. Σήμερα, 75 χρόνια μετά, η προοπτική δημιουργίας ενός δημοσίου αποθετηρίου για κάθε βιβλίο που εκδόθηκε ποτέ, «η Βιβλιοθήκη της Ουτοπίας» όπως την αποκάλεσε ο φιλόσοφος από το Princeton Peter Singer, μοιάζει να είναι εφικτή. Με το διαδίκτυο, έχουμε ένα πληροφοριακό σύστημα το οποίο μπορεί να αποθηκεύσει και να διαδώσει τεκμήρια αποδοτικά και οικονομικά, παραδίδοντάς τα σε όποιον το επιθυμεί και διαθέτει υπολογιστή ή smart phone. Το μόνο που μένει να γίνει είναι η ψηφιοποίηση των πάνω από 100 εκατομμυρίων βιβλίων που έχουν εμφανιστεί από την εποχή που ο Gutenberg εφηύρε τα κινητά στοιχεία του, να ευρετηριαστεί το περιεχόμενό τους, να προστεθούν μεταδεδομένα και να γίνουν διαθέσιμα online και να σχεδιαστούν εργαλεία αναζήτησης και προβολής τους. (Nicholas Carr, 2012)

Όλα αυτά είναι σχετικά απλά και η Google θα μπορούσε να τα είχε υλοποιήσει σε σημαντικό βαθμό. Γιατί δεν έχει συμβεί; Μα φυσικά γιατί όλοι προσκρούουμε στον τοίχο των πνευματικών δικαιωμάτων. “Google had the smarts and the money to scan millions of books into its database, but the major problems with constructing a universal library has little to do with technology.” (ό.π.) («Η Google είχε και την ευφυΐα και τα χρήματα να σκανάρει εκατομμύρια βιβλία στις βάσεις της αλλά το κύριο πρόβλημα με την κατασκευή της παγκόσμιας βιβλιοθήκης λίγο έχει να κάνει με την τεχνολογία»).

Τη στιγμή που το Ευρωπαϊκό δικαστήριο αποφασίζει πως οι γλώσσες προγραμματισμού δεν υπόκεινται στους νόμους περί πνευματικής ιδιοκτησίας (King, R., 2012), η Google δέχεται καθημερινά 250 χιλιάδες αιτήματα για απόκρυψη από τα αποτελέσματα αναζητήσεων του url ιστοσελίδων οι οποίες επιτρέπουν το «πειρατικό» κατέβασμα περιεχομένου που προστατεύεται από τους ίδιους νόμους. Τη στιγμή που τα κόμματα των «Πειρατών» ανεβαίνουν στην Ευρώπη, η νομοθεσία για την προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας είναι τουλάχιστον αναχρονιστική. Ενώ οι χρήστες αλλά ακόμη και πολλοί δημιουργοί επιθυμούν την ελεύθερη διάθεση των έργων τους, τα οικονομικά συμφέροντα μεγάλων εκδοτών συνεχίζουν να το περιορίζουν.

Οι βιβλιοθήκες ζουν το μεγαλύτερο εφιάλτη τους. Τα πνευματικά δικαιώματα στραγγαλίζουν σχεδόν το ρόλο τους, όπως είδαμε και στο προηγούμενο άρθρο. Σύμφωνα με το άρθρο 21 (Αναπαραγωγή για διδασκαλία) του Ν2121/93 (Πνευματική ιδιοκτησία, συγγενικά δικαιώματα και πολιτιστικά θέματα) «επιτρέπεται, χωρίς την άδεια του δημιουργού και χωρίς αμοιβή, η αναπαραγωγή άρθρων νομίμως δημοσιευμένων σε εφημερίδα ή σε περιοδικό, σύντομων αποσπασμάτων έργου ή τμημάτων σύντομου έργου ή έργου των εικαστικών τεχνών νομίμως δημοσιευμένου, εφόσον γίνεται αποκλειστικά για τη διδασκαλία ή τις εξετάσεις σε εκπαιδευτικό ίδρυμα…».

Ο νόμος 2121/93 θα πρέπει να αναθεωρηθεί ώστε να συμπεριληφθούν στην εν λόγω εξαίρεση οι σύγχρονες μέθοδοι αναπαραγωγής για διδασκαλία που περιλαμβάνουν ψηφιοποίηση υλικού ή τεκμήρια που παρήχθησαν εξ αρχής σε ηλεκτρονική μορφή. Επίσης θα πρέπει σαφώς να αναφέρεται ότι η εξαίρεση περιλαμβάνει και τις σύγχρονες μορφές υποστήριξης της διδασκαλίας όπως, coursepacks, e-reserve, καθώς και την εξ αποστάσεως εκπαίδευση. (Φράγκου, Α. 2008).

Είναι τα Creative commons το μέλλον (Καλλινίκου, Δ., 2007); Κι αν ναι, πώς θα πείσουμε τους δημιουργούς να τοποθετήσουν το πνευματικό τους έργο κάτω από μια από τις άδειες αυτές; Κατανοώ απόλυτα και ομολογώ πως συμφωνώ με τους δημιουργούς οι οποίοι απαιτούν το έργο που φέρει την υπογραφή τους να τούς αποδίδεται και να γίνεται αναφορά σε αυτούς όταν αναπαράγεται κατά οιονδήποτε τρόπο. Ειδικά για τις επιστημονικές εργασίες, είναι σημαντικό να γίνεται αναφορά στο δημιουργό, από τη στιγμή που η υπογραφή του έργου είναι αυτή που χρησιμοποιείται διττά, τόσο για να αξιολογηθεί ο δημιουργός (μην ξεχνάμε πως οι βιβλιογραφικές αναφορές χτίζουν ακαδημαϊκές καριέρες και ορθώς κατά τη γνώμη μου) όσο και για την αξιολόγηση της αξιοπιστίας του ίδιου του περιεχομένου (όταν αυτό προέρχεται από έναν αξιόπιστο δημιουργό). Αμοιβή, όμως, γι’ αυτό; Σκεφτείτε πώς το κόστος αυτό που προκύπτει επιβραδύνει την εξέλιξη της έρευνας και τι οικονομικές και όχι μόνο συνέπειες έχει αυτό.

Είναι μεγάλο ζήτημα το θέμα των αμοιβών καθώς ένας μεγάλος αριθμός δημιουργών (και για να μην περιοριζόμαστε στους συγγραφείς, το ίδιο ισχύει και για καλλιτέχνες) έχει την εμπορευματοποίηση των καλλιτεχνικών / πνευματικών τους έργων ως κύρια πηγή βιοπορισμού. Δεν μπορούμε να τους το στερήσουμε αυτό. Γι’ αυτό και το debate για τα πνευματικά δικαιώματα.

Η «ουτοπική» αυτή βιβλιοθήκη που περιγράψαμε στην αρχή απαιτεί θυσία από πλευράς των δημιουργών. Είναι πολύ να τους ζητάμε να θυσιάσουν τον πνευματικό τους κόπο στο βωμό του δικαιώματος όλων στην πληροφόρηση; Και το θέμα είναι μόνο η πληροφόρηση ή και η ψυχαγωγία; Αυτά ως προβληματισμός.

Καλό μας ξημέρωμα (και ως προς την ώρα και ως προς το πνεύμα)